नेपालमा मनसुन सिजन मौसम, भौगोलिक विशेषता र जनसंख्या वितरणका कारण सधैं नै ठूलो चुनौती हो। वर्ष २०८२ को मनसुनका लागि सरकारले तयार पारिएको National Action Plan for Monsoon Preparedness and Response, 2082 BS मा अनुमान गरिएका जोखिमहरू, तयारीका उपायहरू र उपलब्ध तथ्यांकहरू यस प्रकार छन्।
मनसुनको पूर्वानुमान र जोखिम
वर्षा मात्रा उच्च हुने पूर्वानुमान: हाइड्रोलोजी तथा मौसम विभाग अनुसार यस वर्ष अधिकांश भागहरुमा औसतभन्दा बढी वर्षा हुनेछ।
प्रभावित व्यक्ति र घरपरिवार: लगभग १,९९७,७३१ जना मानिसहरू र ४५७,१४५ घरपरिवार वर्षा, बाढी, पहिरो लगायतका मनसुनी विपद् -दुर्घटनाबाट प्रभावित हुनसक्ने अनुमान गरिएको छ।
सबभन्दा धेरै प्रभावित प्रदेशहरू: लुम्बिनी प्रदेश सबैभन्दा प्रभावित हुने देखिन्छ, त्यसपछिका स्थानहरूमा—बागमती, गण्डकी, कोशी, मधेश, सुदूरपश्चिम, कर्णाली – रहेका छन्।
सरकारको तयारी र रणनीति
कार्ययोजना र उत्तरदायित्वहरु
- सरकारले मनसुन तैयारि तथा प्रतिक्रिया राष्ट्रिय कार्ययोजना (Monsoon Preparedness and Response National Action Plan 2082 BS) अनुमोदन गरेको छ जसले सम्बद्ध मन्त्रालय, विभाग र निकायहरुकाबीचको समन्वय, उत्तरदायित्व बाँडफाँड र स्रोत व्यवस्थापन समावेश गर्दछ।
- आपतकालीन (disaster) सूचना प्रणालीलाई (early warning system) बलियो बनाउने, जोखिम भएका स्थानका समुदायहरुमा समयमै चेतावनी पुर्याउने, मौसम पूर्वानुमानको डेटा वितरण थप विश्वसनीयता हुने गरी सुधार गर्ने बाचा गरिएको छ।
सुरक्षा परिचालन र मानवीय तयारी
प्रहरी, सशस्त्र प्रहरी, नेपाली सेना गरी करिब १७,००० सुरक्षाकर्मीहरू मनसुन उत्तरदायित्वमा परिचालित हुनेछ।
उच्च जोखिमवाला जिल्लाहरूमा जिल्ला प्रशासन कार्यालय, स्थानीय सरकार र स्थानिय निकायहरू सक्रिय रहने गरी कमाण्ड सेन्टर स्थापना गरिनेछ।
आपतकालीन गोदाम (emergency warehouses) तयारी अवस्थामा राखिने, खोज तथा उद्धारका सामग्रीहरू, जनशक्ति र प्रविधि संयन्त्रहरू कार्यान्वयन योग्य बनाइने योजना छ।
मनसुनको प्रभाव: विगत र सन्दर्भ
यस वर्ष (२०८२) को मनसुन सिजनमा हालसम्म औसत वर्षा भन्दा ४८.५% बढी वर्षा भएको रिपोर्ट छ। यसको कारणले बाढी, पहिरो र अन्य प्राकृतिक विपत्तिहरूमा वृद्धि भएको छ।
यसै अनुसार, मृत्यु, बेपत्ता हुने र घाइते हुने घटना बढेका छन्। उदाहरणका लागि, बाढी-पहिरोका कारण हालसम्म मृत्यु हुनेको संख्या सय अन्य छन्, केही व्यक्तिहरु बेपत्ता छन्।
चुनौतिहरू र सुधारका सुझावहरू
चुनौतिहरू
स्रोत अभाव: पर्याप्त जनशक्ति, प्रविधि, उद्धार उपकरण र लगानी अभावले प्रभावित स्थानमा समयमै पहुँच नहुँदा दुर्घटना र क्षति बढ्ने सम्भावना।
पूर्व सूचना प्रणालीको असमर्थता: चेतावनी र सूचना समयमै नपुग्नु, स्थानीय समुदायलाई जोखिम र तयारी सम्बन्धी जनचेतना नभएको हुनाले प्रभाव न्यूनीकरणमा समस्या।
असंरचित विकास र भू-विकिरण: पहाडि क्षेत्रमा अवैज्ञानिक निर्माण, वन विनाश र नदी किनारको अव्यवस्थित बसोबासले बाढी र पहिरोको जोखिम बढेको छ (यो विगतका घटनाहरूमा देखिएको)।
सिफारिसहरू
स्थानीय तहदेखि संघ-प्रदेश तहसम्म आपत्कालीन योजना, अभ्यास (drills) र जनचेतनाका कार्यक्रम नियमित सञ्चालन गर्नुपर्ने।
मौसम पूर्वानुमान र चेतावनी सेवामा प्रविधिको प्रयोग (जस्तै: मोबाइल सूचना, डिजिटल प्लेटफर्म, रेडियो/टेलिभिजन) अधिक प्रभावकारी बनाउनुपर्ने।
भू–संवेदनशील क्षेत्रहरूमा लगानी वृद्धि: जल कितना प्रणाली सुधार, नदी किनार सबैभन्दा जोखिमयुक्त ठाउँको सम्हार‐मरम्मत, बगैँचा (terracing), वन संरक्षण र पुनर्स्थापना।
बजेट सुनिश्चितता: मनसुन तैयारिका लागि आवधिक र दीगो बजेट राख्न सरकार र अन्तरराष्ट्रीय सहयोगी साझेदारहरू बीच सहकार्य आवश्यक।
समुदाय र स्थानीय सरकारको भूमिका
नेपालमा मनसुन प्रकोपको असर प्रत्यक्ष समुदायमै पर्ने गर्छ। गाउँपालिका र नगरपालिकाले स्थानीय स्तरमा उद्धार टोली गठन गर्ने, जोखिमयुक्त बस्तीलाई स्थानान्तरण गर्ने, र राहत सामग्री पूर्वसज्जा गर्ने महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। तर, धेरै स्थानीय तहमा स्रोत र प्रविधि सीमित भएकाले केन्द्र सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाबाट सहयोग आवश्यक देखिन्छ।
स्थानीय स्वयंसेवी संस्था (NGOs) र सामुदायिक संस्था (user groups) ले पनि चेतना अभिवृद्धि, राहत वितरण र विपद् व्यवस्थापनमा ठूलो योगदान दिएका छन्। उदाहरणका लागि, पहाडी जिल्लाहरूमा सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहहरूले पहिरो जोखिम न्यूनीकरणमा काम गरिरहेका छन्।
कृषि क्षेत्र र मनसुनको सम्बन्ध
नेपालको अर्थतन्त्र अझै पनि कृषिमा निर्भर (६०% भन्दा बढी जनसंख्या) भएकाले मनसुनको प्रभाव सीधै अन्न उत्पादनमा पर्छ।
- मनसुन समयमै सुरु भएमा धान रोपाइँ सफल हुन्छ र उत्पादन राम्रो हुन्छ।
- तर अत्यधिक वर्षा वा ढिलो मनसुनले धान, मकै, तरकारीजस्ता बालीहरूमा नोक्सानी पुर्याउँछ।
यसैले कृषि मन्त्रालयले किसानलाई बीउ, मल र प्रविधि-सम्बन्धी सहायता गर्ने, जोखिम बीमा योजना विस्तार गर्ने र सिँचाइ प्रणाली सुधार गर्ने रणनीति लिएको छ।
अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य
नेपालले साउथ एशियन क्लाइमेट आउटलुक फोरम (SASCOF) मार्फत क्षेत्रीय मौसम पूर्वानुमान लिन्छ। यसका साथै, संयुक्त राष्ट्रसंघ (UNDP, UNOCHA), विश्व बैंक, एशियाली विकास बैंक जस्ता संस्थाहरूबाट विपद् व्यवस्थापन र पुनर्निर्माणमा सहयोग पाइरहेको छ।
अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवलाई अपनाएर नेपालले डिजिटल पूर्वसूचना प्रणाली, GIS म्यापिङ, र मोबाइल अलर्ट सिस्टम अझ प्रभावकारी बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ।
निष्कर्ष
नेपालमा मनसुन सिजन हरेक वर्ष प्राकृतिक जोखिम तर अवसर पनि लिएर आउँछ। राम्रो वर्षाले कृषिमा मद्दत गर्छ, तर अत्यधिक वर्षाले जनधनमा ठूलो नोक्सानी पुर्याउँछ। सरकारले National Action Plan 2082 BS लाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्न लामो समयदेखि भएका कमजोरीहरू सुधार गर्नुपर्ने, समन्वय, स्रोत व्यवस्थापन र चेतावनी प्रणालीलाई सबल बनाउनुपर्ने अवस्थामा छ। यदि यसरी काम भयो भने नेपालले मनसुनका विपद् सामना गर्ने क्षमता वृद्धि गर्न सक्छ र मानवीय तथा भौतिक क्षति न्यूनीकरण सम्भव हुनेछ।